Մարկ Նշանեան

Ստանդարտի պատմութիւնը պետական խափանումի պատմութիւն մըն է։ Խափանումի պատմութիւն մը որ որոշած է Չարենցի գրական կենսագրութիւնը եւ որոշադրած միեւնոյն առիթով՝ Սովետական Հայաստանի գրականութեան լման պատմութիւնը յաջորդ 70 տարիներուն։

Հայաստանեան այս հրատարակութիւնը առաջին փորձն է բանաստեղծը հանրութեան ներկայացնելու, Փարիզեան շրջանակէն անդին։

Այս երկու ձգտումները կողք կողքի առկայ են Գերմանիոյ մէջ 1800ի շուրջ։ Շելլինկը կ՚երազէր ապագային նորահնար խառնուրդի մը մասին արուեստի եւ փիլիսոփայութեան միջեւ։ Դար մը ետքը, Պոլսոյ Մեհեան հանդէսը նոյն երազը պիտի շօշափէր նոյնքան բացայայտ կերպով եւ գրեթէ նոյն եզրաբանութեամբ։

Սէյրան Գրիգորեանի «Պարոյր Սեւակ. Արձագանգող անտառը» հաստորը Հայաստանի մէջ վերջին տարիներուն գրականագիտութիւն կոչուած մարզին մէջ լոյս տեսած ամենէն հետաքրքրական եւ թերեւս ալ՝ ամենափայլուն աշխատասիրութիւններէն մէկն է։

Որ գան դանդաղ, սփռուած իբրեւ հանդեր որ ծածկեն Տարածութիւնն իր ամբողջ: Գրուէր աշխարհն անոնցմով, կանոնաւոր, վանկ առ վանկ, Կանոնազանց արբանեակ: Վերադարձը պժգալի կը սպասէ, լպիրծ վայրէջքովն Իր, անցքով կեդրոնազուրկ: Ես նոյն տեղը տարածուն, լայնաբաց հորիզոնի Ձգումին անուշադիր:

Տիտղոսաթերթը գիրքին մասին կ՚ըսէ ի հարկէ՝ «Ուսումնա-օժանդակ ձեռնարկ կրթական հաստատութիւններու համար»։ Ըստ այնմ՝ հանրագիտարանային բնոյթ ունի լման ձեռնարկը։ Ըսի՝ հանրագիտարանային բնոյթ։ Ո՛չ միայն «բարոյագիտութիւն» կոչուած ճիւղին վերաբերեալ։ Քանի որ Յոյներէն ի վեր՝ փիլիսոփայութիւնը միշտ զբաղած է բարոյագիտութեամբ, խորքին մէջ՝ հրամցուածը նաեւ փիլիսոփայութեան մարզին մէջ բոլոր անուն ունեցող հեղինակներու համայնապատկեր մըն է, մինչեւ Ի. դար։

ԿԱՄի ներկայ համարին այս վերջին բաժինը նուիրուած է գիրքերու աշխարհին։ Վերջին տարիներուն, երբ ԿԱՄը բացակայ էր հրապարակէն, հարիւրաւոր գիրքեր լոյս տեսան Հայոց աշխարհէն ներս, Սփիւռք թէ Հայաստան։

Հոս հրամցուած են երեք աշխատասիրութիւններ։

Երկու հանդէսներով շրջագծուած պահուն կարեւորութիւնը չի սպառիր գրականութեան պատմութեան կամ գրականագիտութեան մարզերուն պատկանող սովորական միջոցներով: Չի վերաբերիր անոնց տրամադրութեան տակ գտնուող պատճառներուն: Առ այժմ՝ ըսենք, որ գրական սերունդ մը ինքզինքին գիւտը կը կատարէ իբր սերունդ, կը հաւաքուի, կը համախմբուի, ու իր գիւտը կը հռչակէ:

Առաջինը փորձերը հայերէն լեզուով հրամցնելու համաշխարհային փիլիսոփայութեան կեդրոնական դէմքերուն գործերը։

Հոս ներկայացուածը Սերգէյ Ստեփանեանի Ժամանակի երկու ընթերցում, ΥΒΡΙΣ եւ ΜΝΕΜΟΣΥΝΗ գիրքին մասին գրախօսական ակնարկ մըն է։ Փիլիսոփայական աշխատասիրութիւն մը կը հրամցնէ այս հատորը, ի հարկէ՝ դժուար ընթեռնելի, որուն հերոսը (որովհետեւ երբեմն փիլիսափայական պատումները կրնան հերոսներ ունենալ) գերմանացի բանաստեղծ Ֆրիտրիխ Հէօլտերլինն է։ Իր ցուցաբերած գիտութեամբ եւ իր առաջարկած մտածողական նորութեամբ՝ բացառիկ գիրք մըն է։ Այնպէս որ արժանի է մեր լարուած ուշադրութեան։

Այս բաժնին մէջ ներկայացուած են երեք կտորներ, իրարմէ ամբողջովին անջատ։

Իմացութեան զարգացումը Ֆուքոյի մտքին մէջ միշտ կապուած է մարմիններու վրայ կատարուող գործողութեան մը եւ երկրորդաբար՝ «հոգիներ»ու, «վարքագիղեր»ու, «պահուածքներ»ու բնականոնացման ընթացքի մը։

Կարելի է ըսել՝ ա՛յդ էր մղիչ ուժը։ Ձեւով մը՝ արուեստի ինքնասպանութիւնը։ Երբ յղացքը արուեստի հետ կը նոյնանայ, ի՞նչ կը մնայ ընելիք։ Պիտի մնա՞յ արուեստի պահանջը։ Կարգ մը արդի քննադատներու մօտ կայ այդ հարցադրութիւնը եւ այդ անկիւնադարձին մատնանշումը։

Գիրքին վերնագիրը կ՚արձագանգէ Եդուարդ Սայիտի մէկ հարցականին, որ դրուած է նաեւ գիրքին սկիզբը որպէս բնաբան՝ «Կայսերական տիրապետութենէն անկախանալ ուզող մշակոյթ մը ինչպէ՞ս կ՚երեւակայէ իր սեփական անցեալը»։ Բացառիկ գիրք մըն է Հրաչ Բայադեանի այս գիրքը, իր նիւթով, իր ծրագիրով, իր բազմակողմանի հանգամանքներով, իր պարզած գիտութեամբ (եւ գիտակցութեամբ), իր նորութեամբ նաեւ, եւ էջերուն ու մտածումին ետին գտնուող՝ վերջին քսան տարիներուն վրայ երկարող պատկառելի ջանասիրութեան եւ հետեւողականութեան արդիւնքներով։

Հայաստանեան արտադրութեան մէջ բացառիկ տեղ մը կը գրաւէ Արթուր ԱՆդրանիկեան, միակը՝ հոն իր տեսակին մէջ, որովհետեւ չի հետեւիր անոր աւանդութեան։ Չի խաղար ոտանաւորի խաղերը, չ՚օգտագործեր երբեք ժողովրդականն ու ժարգոնայինը։ Կը պատկանի մթասքող բանաստեղծներու հարուստ աւանդութեան մը։

Նպատակը հանդիսավայր մը եւ հանդիպավայր մը ըլլալ էր։ Հանդիպում սփիւռքեան եզակիութեան մէջ։ Իրողութիւնը այն է որ այդ եզակիութիւնը երեւան կու գայ արեւմտեան Սփիւռքի մէջ։ Կը թուի թէ բո՛ւն յեղափոխիչ կեցուածքը կը սկսի հոն, ուր արեւմտեան Սփիւռքը կարող է ներկայէն դուրս ձգտող նպատակադրուած կամեցողութիւնները թոթափելով՝ ինքն իր վրայ վերադարձ մը կատարելու, եւ իր վախճանական փորձառութիւնը արձանագրելու։

Խօսքի փոխանակութիւն կոչածս ամենէն լայն սահմանումն է թերեւս ընկերային, հաւաքական յարաբերութիւններուն, այն մասնաւոր յարաբերութիւններուն որոնք էապէս կը շինեն համայնքը, ինչ որ ալ ըլլայ ան:

Սփիւռքի մէջ գրական նոր հանդէսի մը ծնունդն է, որուն հրաւիրուած ենք անդրադառնալու։ Ինչպէս վերնագիրը կը թելադրէ՝ հանդէսը նուիրուած է յատկապէս բանաստեղծութեան։

Նոր բանաստեղծի մը դէմ յանդիման, միշտ նոյն հարցումը. ինչպէ՞ս խօսիլ բանաստեղծութեան մասին։ Երբ կատարեալ անծանօթ է ան, ուրկէ՞ գտնել շաւիղ մը, որ տանէր դէպի անոր ծագման կէտը։

նթերցողը գիտէ որ երկար ատեն՝ Օշականի գործերը մուտք չէին գործեր Հայաստանի սահմաններէն ներս։ Համապատկերի 10րդ հատորին մէջ, հեղինակը կը պատմէ որ 1934ին՝ Մնացորդացի երեք հատորները ծրար կազմած ու ղրկած էր Զապէլ Եսայեանին (որ այն ատեն՝ նոր հաստատուած էր Երեւան)։ Այդ երեք հատորները վերադարձուած են իրեն։ Օշական կ՚ըսէ՝ անշուշտ գրաքննիչները ժամանակ չէին ունեցած զանոնք կարդալու։ Պարզապէս արգիլուած հեղինակ էր։