Պիտի չձեռնարկեմ հոս երկար ու խորացուած քննարկումի մը փոխաբերութեան գործածութեան շուրջ Թէքէեանի գործին մէջ: Այն քանի մը նմոյշները սակայն զորս ունեցանք աչքի տակ կարելի կը դարձնեն կարգ մը նշումներու մէկտեղումը: Փոխաբերութեան գործածութիւնը Թէքէեանի մօտ շատ անգիտակից ու չտնօրինուած ըլլալով, կը պարզէ «մակարդակ»ի մեծ տարբերութիւններ քերթուածէ քերթուած: Երբեմն, ինչպէս «Լուսաւորչի Կանթեղը» բանաստեղծութեան մէջ, կը համապատասխանէ գաղափար մը պատկերաւոր ձեւով տալու շատ սովորական արարքին որ ոչինչ կը փոխէ ո՛չ լեզուին մէջ, ո՛չ ալ գաղափարներուն մէջ, որոնք չեն ենթարկուիր բանաստեղծական աշխատանքին, չեն պարպուիր իրենց ջնարակէն: Երկրորդ պարագայ մը կայ, ինչպէս «Հայրենի գարնան յիշատակ»ը, ուր փոխաբերութեան ներկայութիւնը գրեթէ աննշմարելի է, չի գրաւեր ան առնուազն քերթուածի տարածութիւնը: Բայց ահաւասիկ երկու քերթուածներ – «կենդանի քերթուածը» եւ «Գեղօն»ը – ուր ամէն ինչ կը յենի փոխաբերութեան մը վրայ: Առաջին պարագային՝ կինը փոխաբերուած է «քերթուածով», բայց ինչ որ կը գրուի այդ ձեւով բանաստեղծական գործողութիւնն է, որ պէտք ունի հոս որոշ նիւթեղէնի մը – զոր կը բերէ Անաւարտին, զոր կ’անիրականացնէ, վերադարձնելով յետոյ այդ անիրականացումը իր առաջին առարկային վրայ: Այնպէս որ փոխաբերութեան այս գործածութեան մէջ, կրկնակ շարժում մը կայ որ կը զանցէ այդ հռետորական ձեւին ընթացիկ գործածութիւնը բանաստեղծութեան մէջ: Ինչ որ կը կազմէր յղոյթը փոխաբերութեան, կինը այս պարագային, կնոջ զգացումը, անկախ եւ ազդեցութենէ զերծ չի մնար երբ կ’անցնի բանաստեղծական տրամադրիչէն, կը փոխուի իր գրուելովը, կը մասնակցի տրամադրումին, կը պարպուի իր ներկայութենէն: Առարկայացում կոչածս կը գտնէ, եթէ չեմ սխալիր, այս կրկնակ շարժումովը իր ամբողջական բացատրութիւնը:
Ըսինք որ հոգեվերլուծական փոխանակութեան մէջ ալ «ապրուածը» նոր ժամանակի մը մէջ կը դրուէր, կը կրկնուէր յարաբերութեան ներկային մէջ, եւ օգտագործելով իրական մը իբրեւ յղոյթ, հիւսելով անոր շուրջ պատում մը: Կը մնար սակայն ատկէ «ներկայ» խօսքին պրկումը, որ կը կերպափոխէր իրեն տրամադրուածը հիմնովին, որ կը հնչեցնէր ինքզինք, Անաւարտը աւարտին մէջ: Եւ այդ էր խօսքին (մէջ) Յարութիւնը, որ պայմանն էր խօսքի բացումին եւ տարբերութեան վերաքաղումին լեզուին մէջ: Անաւարտը, Այլը – այդ է որ կ’ապահովէր այդ մասնայատուկ տրամադրիչը:
Ա՛յդ է նաեւ զոր կը ստեղծէ «բանաստեղծութիւն»ը: Բայց եղանակաւորում մըն է որ չունի իր համապատասխանը բանաստեղծութենէն դուրս, ուր իմաստ իսկ չունի Անաւարտին մասին խօսիլը, անիրագործումը յիշելը, քանի որ այդտեղ՝ սահմանումով արդէն ամէն ինչ աւարտած է ու իրագործուած, անգիտակ՝ խօսքի Այլէն: Կ’երեւի թէ փոխաբերութիւնը կը միջամտէ հոն ուր կը գտնենք այդ անիմաց եղելութիւնը, այդ երբեք չըսուածը: Անիրագործումի բանաստեղծական միջոցներէն մէկը չէ միայն ան (այն միջոցներէն զորս թուեցինք մեր երրորդ գլուխին մէջ) (1), այլ այդ անիմանալի անիրագործումին իսկ «արտայայտութիւնը»: Բանաստեղծութիւնը ունի այսպէս ի՛ր փորձառութիւնը եւ ի՛ր եղանակաւորումը ըսելու – գրելու – փորձելու շատ յատուկ ձեւ մը: Աւելի ճիշդ՝ կարելի է ըսել որ ան կը փորձարկէ այդ «ձեւ»ին բոլոր հնարաւորութիւնները: Եւ զուր տեղը չէ հաւանաբար որ այդ «ձեւ»ը հասկցուեր է միշտ իբրեւ յարացոյցը բանաստեղծական գործունէութեան: Բացումը եւ անիրագործումը – Յարութիւնը – այդտեղ կ’արձանագրեն, իբրեւ մանրանկար մը նկարին մէջ, իրենց մասնաւոր գործարկումը: Եւ ինչ որ կրնայինք միայն հաստատել իբր բանաստեղծական տրամադրիչին արդիւնքը (այն առարկայացումները որ կը տանին տղաներու սիրոյն, կիներէն անցումին ու փախուստին, կամ անունի պաշտամունքի փոփոխութեան՝ ի սէր) կը գտնէ հոս ոչ թէ իր «բացատրութիւնը», ինչպէս ըսի քիչ մը արագ ձեւով, այլ իր մանրակերտուած գործարկումը:
Եթէ չեմ սխալիր ուրեմն, «առարկայացում»ները կը պատկանին այն շրջաբերութեան որ կը կազմէ փոխաբերութիւնը:
Շատ յստակ է այս կէտը երբ նկատի առնենք վերջապէս Գեղօնը, քանի որ այդտեղ՝ անիմացը, խօսքի բացումի արձանագրութիւնն ու պահպանումը քերթուածին մէջ, կ’ըսուի սօսիներու փոխաբերութեամբ: Գիտեմ որ մարդիկ անմիջապէս պիտի ըսեն թէ սօսիները Հայ ժողովուրդը կը ներկայացնեն: Բայց այն ատեն, եւ ըլլալով անզիջող այս կէտին վրայ, կարելի է միամտութեամբ հարց տալ թէ ինչո՞ւ հեղինակը չէ ըսած պարզապէս «Հայ ժողովուրդը», այնպէս ինչպէս վերջին տունին մէջ, յղումին մէջ, կը խօսի «Հայորդիներ»ուն մասին: Որովհետեւ սօսիները կու գան հոս ըսելու բան մը որ ուրիշ ձեւով չէր ըսուեր, որ անուն չունէր, որ յղացումներէն ալ դուրս էր, որ անտարազելի էր. ինչ որ հոս կոչեցի Այլը: Այլը ինչպէս Անաւարտը կրնան ընթերցողի ականջին անարձագանգ մնալ, քանի որ կը պատկանին բանաստեղծական փորձին եւ ոչ թէ անոր շօշափած աշխարհիկ տարրերուն, անոր գործածած նիւթեղէնին, եւ պատմումին: Բայց առիթը ունեցանք քանի մը անգամ ցոյց տալու որ բանաստեղծական փորձը դուրս չէ անձնականութեան փորձառական վիճակներէն, որոնք բոլորն ալ թափանցուած են Այլէն ու Անաւարտէն, եւ միաժամանակ՝ գոց են անոնց: Բանաստեղծական փորձը ըստ երեւոյթին անծանօթ եզրի մը պահապանն է: Հոն ուր պիտի գրէ փորձառական անձնականութեան համար աներեւակայելի եղող կացութեան մը մասին, այդպիսի կացութենէ մը մեկնելով՝ քերթողը կը դնէ սօսինե՛րը – կը դնէ սօսիները իբրեւ փոխաբերութիւն՝ Այլին, ինչպէս շատ բացայայտ կերպով՝ դրած էր քերթուածը իբրեւ փոխաբերութիւն Անաւարտին: Անիկա սակայն փոխաբերութեան գաղտնի եւ ծայրագոյն կողմն է, ան որ անտարազ մնացած է բանաստեղծութեան ամբողջ պատմութեան մէջ, բայց գրուած է միշտ (2):
Այդ գաղտնի իր կողմովը, փոխաբերութիւնը կու գայ հոն ուր կանոնը անտարազելի է, կամ՝ անտարազելին է: Եւ ամէն փոխաբերութիւն, նոյնիսկ ամենէն հասարակը, կը մասնակցի այս գաղտնի գրութեան, կանոնագրութեան (3), կը նշէ դէպի Այլի արձանագրութիւնը, դէպի Անաւարտի ինքնացուցումը: Բայց իր սովորական կանոնագրութեամբ, փոխաբերութիւնը կը փոխադրէ միայն, կը փոխաբերէ միայն կինը կամ ժողովուրդը, վերոյիշեալ երկու օրինակներով: Ինչ որ Գեղօնը կը դարձնէ անզուգական, զմայլելի երեւոյթ մը, այն է որ այստեղ՝ փոխաբերութիւնը կտրուած է իր այս երկրորդ կանոնագրութենէն, կ’երեւի իր զտութեան մէջ, կը բացայայտէ գաղտնիքը – սօսիները կ’երեւին իբր Այլին զուտ փոխաբերութիւնը, խանգարելով արդէն իսկ փոխաբերութեան սովորական գործարկումը որ կը գործածէ միշտ յղոյթ մը, գաղափար, զգացում կամ այլ: Հոս, այս յղոյթներուն կազմութիւնն իսկ է որ կու գայ երեւան, խօսքի այլութեան ինքնարձանագրութեամբ, եւ փոխաբերութեան երկրորդ կանոնագրութեան ջնջումովը, որով բանաստեղծութիւնը կը հասնի իրապէս իր սահմանին, կը գրէ, կը յայտնէ այդ սահմանը:
Հրաշալին հոս այն է որ քերթուածին վերջին մասին մէջ, երբ կը կարդանք «հայորդիները», չի նշանակեր ասիկա վերյայտնումը փոխաբերութեան «սովորական» գործածութեան: Քանի որ հոս բոլորովին ուրիշ բան է որ կ’ըսուի – խօսքի արձանագրուած բացումը, իր հիմնաւոր դերովը «ժողովուրդ»ին համար: Շրջում մը կայ, եւ շրջումէն ետք է որ Այլէն եկող խօսքը, պահուած քերթուածին մէջ, կը դառնայ խօսքը ժողովուրդին՝ լեզուն, Հայրենի զրոյցը: Այս պարագային՝ բացումը իրագործուած է, կը մնայ առանց խռովութեան, կ’ապրի իր զտութեամբ: Եթէ հաւատանք այս զտութեան, փոխաբերութեան անհրաժեշտութենէն դուրս ենք արդէն: Եւ որեւէ «դրսութիւն» մը չէ այս մէկը, քանի որ ան կը դնէ լեզուն Այլին զտութեան մէջ, հպատակեցնելով զայն այն շրջումին որ կը պատահի ու կ’իրագործուի փոխաբերութեան սահմանին: Շրջումէն անդին՝ Այլին պահպանումը անունի պաշտամունքն է:
Սահմանը սակայն ծայրագոյնն է, որ կը սպասէ փոխաբերութեան մէջ առանց յայտնուելու ընդհանրապէս, առանց գործօն եւ զգալի ըլլալու: Սահմանի յղացքը կ’ըսէ հոս ձգում մը փոխաբերութեան մէջ, բայց նաեւ սովորական կանոնագրութեան տիրակայութիւնը: Վերադարձի շարժում մը կայ ուրեմն, ըստ սովորական այդ կանոնագրութեան: Անաւարտը որ կը գրուէր քերթուածի փոխաբերութեամբ չէր կրնար չդնել նաեւ այդ փոխաբերութեան մէջ անոր վերադարձը «իրականութեան», Անաւարտին արձագանգը կնոջ «զգացում»ին վրայ: Նոյնպէս՝ հրաշալի երեխան չէր կրնար մնալ խօսքի զուտ այլութեան «մակարդակ»ին, կը դառնար ստիպողաբար կեդրոնը, ընձիւղը՝ նոյնացումներու, «աշխարհիկ» սէրերու: Վերջապէս՝ Այլը չէր կրնար, նոյնիսկ այն զուտ, այն անհուն փոխաբերութեամբ որ կը յատկանշէ Գեղօնը, բազմաթիւ երրորդին, սիրողներու բազմութեան չվերադառնալ, եւ բարեկամութեան յղացքին տեղի չտալ իբրեւ գեղագիտական ստորոգութիւն: Երեք պարագաներուն ալ, այդ վերադարձի շարժումը տիրապետուած է փոխաբերութեան կառոյցէն, իր սահմանաւոր եղանակէն, իր հունաւոր կանոնագրութենէն, հունաւորը հոս հակադրելով անհունին, որ կը «ձգտի» սահմանին, որ պիտի մնար սահմանին վրայ, ընդլայնէր զայն եթէ չըլլար միւսը, հունաւորը: Փոխաբերութիւնն է ըստ երեւոյթին որ կը կազմակերպէ սահմանաւորի եւ անսահմանի յարաբերութիւնները, ունենալով իր մէջ Այլը եւ Անաւարտը, բայց միեւնոյն ժամանակ՝ կինը, երեխան, տղաները, անցեալը իբրեւ «իրականութիւններ», իբրեւ «յիշատակներ», իբրեւ նոյն, իբրեւ աւարտած: Փոխաբերութիւնը կը կրէ իր մէջ իր սահմանը իբրեւ անհուն, իբրեւ ձգտումնաւոր, իբրեւ անառարկայական, եւ այդ կրաւորականութեամբ՝ «պատճառ» կ’ըլլայ «առարկայացում»ներուն: Այս իմաստով է որ առարկայացումները անբաժան են բանաստեղծական տրամադրիչէն: Փոխաբերութիւնը կը ներկայացնէ, կը պարունակէ այս ամբողջութեան մանրակերտուած գործարկումը:
Ճշդում մը կ’աւելցնեմ վերջապէս: Փոխաբերութիւնը, այնպէս ինչպէս կարելի է զայն տեսականացնել Թէքէեանի գործին ընդմէջէն, չ’երեւիր երբեք իբրեւ «անհունի» փոխաբերութիւն, իբրեւ փոխաբերութիւն՝ հունաւորէն դուրս ձգտումի մը: Հակառակն է որ ըսի, եւ պէտք չէ շփոթել երկուքը: Այլը, Անաւարտը յղացքներ են, եթէ կ’ուզէք, որոնք իրենց բանաստեղծական – հոգեվերլուծական յղումովն ու հնչումովը, կը փորձեն ըսել ծայրագոյն պաշտօններ լեզուին մէջ, պաշտօններ որոնք անյղանալի պիտի ըլլային բանաստեղծութենէն դուրս, բայց որոնք էատարրը կը կազմեն անոր կարելիութեան եւ խօսքի փոխանակումին: Բանաստեղծութիւնը ուրիշ բան չ’ըներ եթէ ոչ բանալ զանոնք իրենց իսկութեան, եթէ ոչ յայտնաբերել եւ հնչեցնել զանոնք վերստին խօսքին ու լեզուին մէջ: Թէքէեանի բանաստեղծութեան «զուսպ» նկարագիրը պէտք է ըլլայ այս անսահման հնազանդութինը՝ խօսքի ներքին թելադրանքին իր ամենագաղտնի եզրին մէջ, ուրիշ ոչինչ: Մնացեալը պարագայական է միայն: Բայց հնազանդած է նաեւ, եւ ուրիշ կերպ ալ ըլլալու չէր, բանաստեղծական տրամադրիչին ներքին թելադրանքին, մինչեւ իսկ ենթարկուելով, իր կեանքին մէջ, անոր արդիւնքներուն, եւ ա՛յդ է որ կարեւոր կը թուի ինծի: Որովհետեւ այդ թելադրանքը, գալով փոխաբերութեան սահմանէն, որոշադրելով փոխաբերութեան եւ առարկայացումներու ամբողջութիւնը, սահմանաւոր է իր անհունութեամբ: Այդ անհուն սահմանաւորումը պիտի ճշդուի աւելի եւս Շրջումի տեսականացումով: Առ այժմ՝ անհուն սահմանը կը խօսի ու կ’արձանագրուի Այլը ու Անաւարտը պահելու, բանալու, հնչեցնելու մասնայատուկ եղանակովը զոր նկարագրեցինք աւելի մօտէն փոխաբերութեան մանրակերտուած գործարկմամբ:
Բայց ա՞նցքը: Կապ մը ունի՞ փոխաբերութեան սահմանին հետ, որուն կը հասնի Թէքէեանի բանաստեղծութիւնը մէջընդմէջ միայն, առանց տիրապետելու այդ մօտեցման օրէնքը: Ունի՛ վստահաբար, քանի որ փորձառական գետնի մը վրայ մնալով, Թէքէեանի քերթողութիւնը երբ կ’անցնի Սփիւռքի տարածքին, անկարող կը դառնայ ըստ երեւոյթին շարունակելու այն աշխատանքը, մասնակցելու այն մակընթացութեան որ կ’ապահովէր խօսքի բացումը, խօսքի մէջ յարութիւնը, եւ ասոնց արձանագրութիւնը լեզուին մէջ, «ժողովուրդ»ին համար, մտածելով առնուազն այդ արձանագրութիւնը, այդ արձագանգը իբրեւ տակաւին անյայտ անունին ապագայ պաշտամունքը: Ճիշդ է որ չկայ «զուտ» այլութիւն մը խօսքին մէջ, չկայ զուտ անաւարտ մը որ պարտադրուէր իբրեւ այդ, բայց Թէքէեան իր բանաստեղծութեան մէջ դադրեցուցած է կ’երեւի անոնց փնտռտուքը, զոր միայն բանաստեղծութեան գործն է, կ’ըսէր Հրաշալի Յարութիւնը, եւ ենթարկուած է տրամադրիչի արդիւնքներուն, առանց փորձելու կամ կարենալու զանոնք անգամ մը եւս բանալ դէպի իրենց արմատը բանաստեղծական փորձին մէջ: «Սահման»ը ունի իր յարակարծական տրամաբանութիւնը, տրամաբանութիւն մը զոր Թէքէեան, իր «հոգեբանական» տուեալներով, պատրաստ էր թերեւս որդեգրելու, բայց որ իրականութեան մէջ՝ շատ աւելի ուժով է իր մասնակի որոշումներէն, իր անձէն, իր «իրական» անցեալէն: Անկարելի անցքը կը պատկանի բանաստեղծութեան եւ ո՛չ՝ Թէքէեանին: Եւ Թէքէեան այն անձն է, այն բանաստեղծն է որ, կարծեմ, ամենէն հեռուն գացած է այդ անկարելիութեան մէջ, փորձելով զայն, զայն փորձի ենթարկելով ամբողջովին, բայց միաժամանակ՝ ենթարկուելով անոր նոյնքան ամբողջութեամբ: Իր փորձը, իր ձախողութիւնը կը նմանին որոշ չափով Շահնուրի փորձին ու ձախողութեան որոնց մասին կը խօսիմ այլ տեղ: Ձեւ մըն են, ժառանգուած միջոցներով, մինչեւ ծայրը երթալու անոնց ընձեռած կարելիութիւններուն, ի գին՝ ամբողջական քայքայումի մը, հոգեկան կամ նոյնիսկ մարմնական:
Սահմանի տրամաբանութեամբ, լեզուի կարելիութիւններն են, ճիշդ է, որ կը փորձարկուին, բայց շատ մասնակի ձեւի մը ընդմէջէն, անոր հոգեկան – մարմնական –ընդհանրական արդիւնքներուն ամբողջական տրամադրութեամբ մը: Առանց այդ տրամադրումին, փոխաբերութեան շրջաբերութիւնը պիտի չգրուէր, պիտի չգծուէր գործին, մտածողութեան ու կեանքին մէջ: Այն վերադարձները որ կը տանին նոյնացումներուն, կնոջ մարմնէն խուսափումին, ընդհանրական սիրոյ գաղափարին, ստեղծագործ – հօր մտածումին կը մասնակցին իբրեւ իրողութիւններ անցքի անկարելիութեան: Անցքի անկարելիութեան՝ դէպի խօսքի փոխանակումի «նոր» կարելիութիւն մը, նոր կանոնագրութիւն մը: