Ա. «Գեղօն սօսեաց անտառին»ը (1) «աւելի ընդհանրական» նիւթերու վերաբերող բաժնին մէջ «Հայրենի զրոյցներու վրայ» շարքին եօթներորդն է: Զրոյցը հոս ժողովրդական պատումն է, այն որ կը փոխանցուի սերունդէ սերունդ, որուն ծագումը անյայտ է, ժամանակներու մշուշին մէջ կորսուած: Զրոյցը խօսքի փոխանցման եղանակներէն մէկն է, թերեւս իր ձեւովը՝ խօսքի փոխանցման ու փոխանակման եզրը, այդ եզրին հնութիւնը ամենալաւ կերպով յատկանշողը: Երբ փոխանցման պայմանները ամբողջովին կը փոխուին, կը մնայ միայն քաղել զրոյցները, ինչ որ կ’ընէ այսօր արեւմտեան աշխարհին մէջ համալսարանական աշխատանքը: Կարելի է սակայն հարց տալ թէ այդ փոփոխութիւնը, իր խորութեամբ, նո՞ր է որ տեղի ունեցած է, ըսենք՝ հայրենի աշխարհի անհետ փլուզումէն յետո՞յ, կամ թէ եղած է միշտ, արձանագրուած զրոյցի ձեւին մէջ իսկ, իբրեւ վաղաժամ եւ հնագոյն կորուսում մը, որ կը կանչէ, կը պարտադրէ իր քաղումը: Արուեստը այն ատեն պիտի ըլլար կորուսումի քաղումին ձեւերէն մէկը, սահմանուած միեւնոյն ատեն՝ կորուսումը արձանագրելու, կորուսումէն փրկելու, եւ կորսուածը անգամ մը եւս որոնելու իր կրկնութեամբ: Զրոյցներու աւանդը կը զրուցէ թերեւս իր անգտանելի սկիզբէն իսկ անյայտ բանի մը մասին որուն կորուստն իսկ կորսուած է, եւ որմէ «գրականութիւնը» – «գիտութիւնը», իբրեւ քաղումի ձեւեր, կը վկայեն միշտ, «սկիզբ»էն ի վեր:
Թէքէեան կ’ըսէ՝ «Հայրենի զրոյցներու վրայ». կը գտնուի ինչպէս միշտ՝ անոնց մէջ եւ անոնցմէ դուրս: Անոնց ժառանգորդը չէ, քանի որ կու գայ օտար աշխարհէ մը, կու գայ քաղաքէն, մտնելու համար անոնց աշխարհին մէջ, գրելու համար անոնց մասին, անոնցմէ թելադրուելով: Կը բերէ իր հետ ձեւ մը որ օտար է զրոյցներու աշխարհին, այս պարագային՝ զուտ արեւմտեան ձեւ մը, գեղօնը: Քաղումը այսպէս՝ միշտ դուրսէն կու գայ, Հայրենի աշխարհին մէջ չէ որ ունի իր սկզբունքը: Նոր երեւոյթ մը չէ ասիկա, ոչ ալ Թէքէեանի յատուկ. արուեստը կը բերէ ձեւ մը, որուն ընդմէջէ՛ն միայն զրոյցը կը դառնայ վերծանելի: Վերծանումը, օտարէն բերող իր սկզբունքը, կ’արձանագրէ զրոյցը ի խնդիր՝ «Հայրենի»ին եւ ի վնաս՝ «Հայրենի»ին զրոյցին մէջ: Արուեստագէտը, իբրեւ վերծանող, առաջին տարագիրն է Հայրենի զրոյցի հանդէպ, այսինքն՝ (քանի որ Հայրենին չկայ զրոյցէն դուրս) առաջինն է որ փորձը կ’ընէ Հայրենիի տարագրութեան: Վերլուծումը վերծանումին ծայրագոյնն է միայն, այն իմաստով որ նոյն բանը կ’ընէ ինքն ալ, նոր ձեւ մը կը բերէ արձանագրելու համար Հայրենին զրոյցին մէջ, առանց սակայն կարենալ մտածելու ի՛ր «օտարութիւնը» Հայրենիին հանդէպ իբրեւ պայման Հայրենիին արձանագրութեան, ուրեմն իբրեւ պայման՝ Հայրենիին (2):
Իբրեւ տարագիր, քերթողը կը մտնէ սօսեաց անտառին մէջ, Հայրենի զրոյցին մէջ: Կը լսէ հոն արձագանգը իր օտարութեան: Այդ արձագանգը կ’արձանագրուի քերթուածին մէջ կոչումին մասին տարակոյսով մը, ամլութեան վախով մը ( . . . անարգաւանդ / օրէ մը ետք քերթողն երբ խանդ / Ու ներշնչում խնդրել կու գայ . . . ): Տարակոյսը կը լսուի միայն արձագանգին մէջ, կը գրուի իբրեւ սոսիներէն եկող: Իր իսկ տարակոյսն է որ քերթողը կը գրէ ու կը լսէ ընտանի խումբի մը բազմութենէն սերող: Նոյն ձեւով էր որ քերթողը իր ծիծղուն ձայնին ներկայութիւնը, հնչունութիւնը կ’իմանար դուրսէ՛ն վերադարձող իրեն: Ձայնը կ’ըլլար, եսը կը կազմուէր եւ աշխարհ մը կը բացուէր այդ վերադարձին մէջ, այդ վերադարձով Այլէն, խօսքի տարբերութեան մէջ: «Գեղօն սօսեաց անտառին»ը նշանակալից է որովհետեւ կը գրէ իր կարգին այդ նոյն կացութիւնը, նոյն գործողութիւնը. կը ստեղծէ եւ կ’ըսէ խօսքին մէջ տարբերութիւնը: Քերթողի տարակոյսին արձագա՛նգն իսկ կը թուի ըլլալ հոս քերթողութիւնը. տարակոյսը, գրուած հարցումի ձեւով (դո՞ւն ես, արքայ) ուրիշ բան չէ եթէ ոչ ձեւ մը ըսելու այն դժուար ըմբռնելի եւ միշտ ձախողանքի, կորանքի վտանգին տակ գտնուող բացումը խօսքին, միշտ անհետանալու դատապարտուած, եւ որուն ձգումին պահապանն է «բանաստեղծ»ը. բացումն է որ կը բերէ խօսքը իր այլութեան, կը հնչեցնէ զայն Այլէն: Այնպէս որ սօսիներու ձայները տարակոյսը ստուգելու, զայն մեծցնելու սահմանուած չեն միայն. կը հաստատեն նաեւ լեզուն իրենք իրենցմով, կը հաստատեն բանաստեղծը: Հնագոյն զրոյցը չի դադրիր տարակոյսով, «անարգաւանդ»ի փորձառութիւնն իսկ կը բանայ անոր կարելիութիւնը:
Լեզուն, զրոյցներու հայրենի լեզուն, կը հաստատուի այսպէս սուգին մէջ: Սուգը համայնական է, ապագայ, վերահասու («Սեւ աղէտի մը նախօրին . . . »): Սօսիները կը կրեն սուգը («Բայց մինչ թաւուտքը կը սըգայ . . .»), համայնական սուգին եղերերգուներն են, եւ հոս ալ՝ իրենց աշխարհասաստ, աշխարհասարս ալելուն կը հաստատէ խօսքին կարելիութիւնը. սուգին մէջէն՝ սուգը կրող «ձայներ անհընազանդ / կը փսփսան», կը փսփսան տարակոյսը, կը հնչեցնեն արքային խօսուն սպասումը, կը փորեն լռութիւնը զրոյցին: Զրոյցը համայնական լռութեան մը վրայ կը հիմնուի, անոր փորուիլն իսկ է դէպի արքան: Քերթուածը կը կրկնէ սուգը տարակոյսին մէջ, կը կրկնէ ու կ’ապահովէ խօսքի ծնունդը մահուան մէջ, պահպանելով խօսքին մէջ տարբերութիւնը: Բանաստեղծական տրամադրիչին երկու եզրերն են:
Տեղ մը սակայն, ժամանակ մը կու գան ուր տարակոյսը կը թուի փարատիլ, ուր կը մնայ միայն հաւանութիւնը, հաստատումը – դո՛ւն ես, արքայ . . . : Այն ատեն՝ անունը պիտի յայտնուի բանաստեղծին, անունը որ մինչեւ այդ օրը, եւ մանաւանդ այսօր՝ անյայտ մնացած էր: Դիտեցինք որ քերթողն է, իր գրուած տարակոյսովը, որ կը փորձարկէ խօսքի կարելիութիւնը, ստեղծելով օտարութիւն մը փոխանակուած խօսքին մէջ. այդ օտարութեան մէջ է վերստին որ խօսքը կը գտնէ, կը կրկնէ իր անյայտ ակը: Ի՞նչ կը նշանակէ այն ատեն տարակոյսին շրջափոխուիլը՝ ի հաւանութիւն: Ի՞նչ կը նշանակէ յայտնութիւնը անուան: Իր ճանաչումին մէջ, վերջաւորութի՞ւնը արդեօք Հայրենի զրոյցին հանդէպ (եւ հայրենի զրոյցին մէջ) օտարութեան, որ երաշխիքն է բացումի պահպանումին եւ խօսքի մէջ ներկայի ծնուցիչ քայքայումին: Ի՞նչ կը նշանակեն մանաւանդ այդ շրջափոխութիւնը եւ այդ յայտնութիւնը երբ տարակոյսի լռումը եւ լրումը յատկանշող «դո՛ւն ես, արքայ»ն կը փոխադրուի «իրական» ապագայի մը մէջ, կը վերցնէ կամ կը բառնայ անհրաժեշտութիւնը անիրագործումին, Այլէն եկող ձայնի գաղտնիքին, երբ բանաստեղծը կը թուի ստանալ աշխարհի մէջ իր դրոշմը այս ձեւով.
Իշխա՛ն, անյայտ դեռ քու անուանդ
Հայորդիները ապագայ
Ուխտած պաշտում մը մոլեռանդ՝
Կ’աղաղակեն « – Դո՛ւն ես, արքայ…»:
Հսկայ ճոխութիւն մը ունին իրենց մէջ այս չորս տողերը: Նախ՝ Թէքէեան կը հնազանդի հոս գեղօնի դասական ձեւին, եւ քերթուածի վերջաւորութեան՝ կ’ուղղուի իշխանին: Երկրորդ՝ տարակոյսէն հաւանութիւն շրջափոխութիւնը կը թելադրէ որ գեղօնի դասական յղումին մակադրուած է ուրիշ «իմաստ» մը, քանի որ իշխանը որուն կ’ուղղուին հայորդիները, իր անունի յայտնութեան մէջ, բանաստեղծն իսկ կը թուի ըլլալ: Տարակոյսը չէ որ կը վերադառնայ բանաստեղծին, դուրսէն եկող, այլ՝ հաւանութիւնը: Բայց բանաստեղծը իբրեւ անձ ո՛չ օտարն է, ո՛չ ալ իշխանը: Ասոնք իմաստ մը ունին բացուած խօսքին մէջ, այլութենէն հնչող: Համայնական ձայնը որմէ կը լսուէր տարակոյսը, որ կը հիմնէր լեզուն հաստատելով օտարը, անանունը, կը թնդայ հիմա իբրեւ պաշտում մը անուան: Օտարը կը դառնայ Հայր: Ասիկա այս քանի մը տողերուն «իմաստ»ի երրորդ մակարդակն է:
Խօսքը, տարակոյսը ըսող, լսուած էր արդէն իսկ իր վերադարձին մէջ: Այդ վերադարձը կը ստանայ հոս սակայն տարբեր բնոյթ մը. կ’ուղղուի նոյնին, ոչ թէ իբրեւ Օտար այլ իբրեւ Հայր: Նոյն վերադարձն է, նոյն այլութիւնը, նոյն բառերը նոյնիսկ, շեշտի աննշմարելի փոփոխութեամբ մը, բայց կացութիւնը խօսքին՝ հիմնովին փոխուած է: Այն շրջանը զոր խօսքը կ’ընէ ինքն իր վրայ, այն շրջանը զոր քերթողը կ’ապահովէր իր տարակոյսին կրկնումովը, եւ սուգին ստանձնումովը, կը մնայ այլեւս, իբրեւ շրջան, իբրեւ բացումը՝ լեզուին, իբրեւ թարմացած հիմնաւորութիւնը ժողովուրդին: Օտարէն անցումովն է այսպէս որ կը հիմնուի լեզուի մնացող բացումը, անունի յայտնութեան կարելիութիւնը, որ կը զանցէ տարակոյսը, ըլլալով խօսքի միաբերան ու հրայրքոտ փոխանակումի պայմանը: Եւ նոր Հայրութեան մը երեւումը շատ յստակ է երբ Հայորդիներն են որոնք կը միանան նորահիմն խօսքին մէջ, պաշտելով մեռած հայրը իբրեւ իշխան: Մինչդեռ իր տարակոյսովը, իր չգիտցուած օտարութեամբն է որ բերաւ ան խօսքը իր նոր կարելիութիւններուն սեմին, արձանագրելով տարակոյսին, օտարութեան, կորուստին, անիշխանութեան ծայրագոյնը: Հօր պաշտումի ծնունդն է որ կը տրուի ու կը գրուի այս ձեւով:
Մնաց որ Օտարին անիշխանութիւնը պայմանն է մեռած Հօր իշխանութեան: Պայմանը անշրջանցելի է:
* * *
Կէս Գիշերէն մինչեւ Արշալոյս հատորին մէջ, կարելի է կարդալ նոյն թեմային շուրջ չարափոխուած ձեւով շատ մը տողեր: Օրինակ՝ «Անունս» կ’ըսէ կորուստը անունի սիրոյ, մինչդեռ ատենօք՝
…ուզեցի ապրիլ անուանս համար . . .
Արկածներէ զանց պահել, գեղեցկացնել անդադար
Եւ աւանդել, անթառա՜մ, սերունդներուն ապագայ (3):
Թեման նոյնն է, նոյնն են ըստ երեւոյթին «գաղափարներն ալ» անունի պաշտումը, անունի աւանդումը, ապագայ սերունդները: Բայց դիտեցէք տարբերութիւնը, բանաստեղծի շիջումը Թէքէեանի մէջ, որ հոս կ’արտայայտէ շատ հասարակ կարծիք մը անմահութեան շուրջ, մինչդեռ քանի մը տարի առաջ՝ լուռ ու արթուն պահապանն էր լեզուին, իր գրուող, իր ստեղծագործ տարակոյսովը, որ բացումն էր արդէն իսկ խօսքի տարածութեան, եւ խոստումը՝ անոր պահպանումին:
Կ’արժէ թերեւս կարդալ մէկ երկու ուրիշ բանաստեղծութիւններ, բայց ո՛չ աւելի, այնքան տխուր է պարզուած տեսարանը, բանաստեղծական իսկ գետնի վրայ, 1919ի եւ 1933ի հատորներէն, տեսնելու համար որ ազգին ողբերգութիւնը կ’ընկերակցէր քերթողին եւ մարդուն ողբերգութեանը: Կու տամ երկու օրինակներ, պարզապէս նմոյշի համար, քանի որ այս ալ մաս կը կազմէ անցքի անկարելիութեան: Առաջին օրինակը նորէն Կէս Գիշերէն մինչեւ Արշալոյսէն՝ «Ադամամութ» (4)
Չըմտածենք, հոգի՛ս, ջանանք մոռնալ ամէն բան,
Ե՛ւ անհուն յոյսն երէկուան, ե՛ւ այսօրուայ մութն անհուն…
Չըմտածենք, չըգիտնա՜նք թէ այս դարձէն վերջ ճամբան՝
Ազգին ճամբան կը ցատքէ անդունդին մէջ անանուն…
Երկրորդ օրինակը՝ Սէր հատորէն. «Մութ ժամեր»՝
…Մարդիկ, ձեզի կը խորհիմ – ձեզմէ հեռու, շատ հեռու՝
Կապուած էի ես ալ ձեզ, ձեզմով գետնի մը կարմիր…
Արմատախի՛լ հիմա դուք՝ կ’զգամ հիւթէն դարերու
Իմ պարպուիլս ալ հիմա ու չե՛մ այլեւս նորոգուիր…: (5)
Ինչ որ ահաւոր եւ այնքան իրաւ խոստովանութիւն մըն է. ամբողջ այդ դժուար հաւասարակշռութիւնը զոր գտեր էր քերթողը 1915էն առաջ անհետ կորած կ’երեւի: Թէքէեան գտնուած է, իբրեւ մարդ բայց նաեւ իբրեւ քերթող, եթէ այդպիսի զանազանութիւն թոյլատրելի է, դէպքի մը առջեւ որ անցած է շատ անդին՝ իր համարկումի կարելիութիւններէն: Չէ դիմացած պարզապէս խօսքի բացումը, իր բազմազան խաւերով, անցեալի բացումով, ներկայի «բանաստեղծական» անիրագործումով, անյայտի յարգանքով մանաւանդ: Տողերը զորս մէկտեղեցի հոս հասարակաց յատկանիշ մըն ալ ունին սակայն. բոլորն ալ կը խոստովանին կուրացում մը, գահավիժում մը անունի գաղափարին շուրջ, եւ միաժամանակ՝ խօսքի փոխանցումի կարելիութեան շուրջ – «հիւթէն դարերու իմ պարպուիլս» կը նշանակէ անկարողութիւնը յղանալու իսկ այն «պաշտումը իմ մոլեռանդ» որ Օտարը միայն, իր օտարութեան գրառումովը, կրնար ստեղծել, որովհետեւ այդ գրառումը պահպանումն էր լեզուի կարողականութեան: Ինչ որ ստուգելու ձեւ մըն է նաեւ այն իրողութիւնը որ Հայրենի զրոյցին հանդէպ միայն իմաստ մը ունի «օտարութիւնը», «անիշխանութիւնը»: Աղէտը Հայրենի զրոյցին կարելիութեան իսկ կորուստն է: Զարմանալի պէտք չէ թուի այս կէտը. «Գեղօն»ը, 1903ին, կը գտնուէր «սեւ աղէտի մը նախօրին», եւ կը լսէր Հայրենի զրոյցը սուգին մէջ, կապելով սուգը խօսքի ծնունդին:
Պիտի չկարենանք անկասկած մեր կարգին դպիլ, հասնիլ այն կէտին ուր չարափոխումը սկսած է տեղի ունենալ: Բայց անկարելիութեան նշաններէն մէկն է որ փորձեցինք այս ձեւով ձեռք առնել, ցուցաբերել. խօսքին մէջ ինքզինք օտար ընելու, միեւնոյն ատեն՝ խօսքը Այլէն հնչեցնելու, այդ այլութիւնը պահելու, անոր մէջ մնալու ու գրելու կարողութիւնն է որ կորսուած կը թուի ըլլալ, եւ ասոնց հետ վերջապէս՝ անունի սպասումն է մութին մէջ որ կը կորչի: Ո՛չ օտարութեան, ո՛չ ալ Հայրութեան կարելիութիւնը կանգուն կը մնան այն ատեն:
Այս նիւթին շուրջ, առայժմ՝ այսքան:
Բ. Ուրիշ օրինակ մըն ալ կ’ուզեմ տալ, որ սակայն նուազ յստակ է, ուր վերացումի պահ մը կ’ըլլայ երբ քերթողը կը լսէ «իր» ձայնը իբրեւ բազմութենէ մը եկող: Այս օրինակը կու գայ Սէր հատորէն, բայց 1913ին գրուած բանաստեղծութիւն մըն է – «Ս. Կարապետ Կեսարիոյ»: «Հայրենի գարնան յիշատակ»ին հետ որոշ հանգիտութիւն մը ունի այս քերթուածը քանի որ կը սկսի բնութենէն անցքով մը, ուր իրերը կը յայտնուին, բայց ներկայ ժամանակով, եւ վերջաւորութեան, երբ կը մօտենայ տաճարին, կ’ըսէ հետեւեալը, որ կ’ուղղուի «նախնի»ներուն.
Իմ մէջս դո՛ւք էք հիմա. ես բազմութիւն մ’եմ այսօր
Որ հաւաքուած դարերէն՝ շղթայաշար ու հզօր,
Կը մօտենայ քայլ առ քայլ, առանձին ի՛նքը թափօր,
Նոյն տեղերուն, նոյն սուրբին, նոյն Աստուծոյն ուխտաւոր: (6)
Այս տողերուն մասին, պիտի չկրնայի ըսել ինչ որ ըսի այն միւս քերթուածէն մեկնելով ուր կարդացի տարբերութեան գրուած քաղումը եւ իրերու ծնունդը: Ասիկա մաս կը կազմէ հաւանաբար Թէքէեանի մտքին մէջ աւելի «ընդհանրական» բնոյթ ունեցող քերթուածներու շարքին: Այսուհանդերձ՝ հետաքրքրական վկայութիւն մըն է այն շրջանէն ուր կը յղացուէր Հրաշալի Յարութիւնը: Դիտեցէք տարբերութիւնը նաեւ «Գեղօն սօսեաց անտառին» բանաստեղծութեան հետ ուր փոխաբերութիւնը չ’ըսեր իր կրցածէն աւելին, եւ կ’առնէ իր մէջ ամբողջ տարողութիւնը բանաստեղծութեան վերապահուած դերին, առնուազն՝ Թէքէեանի գործին մէջ: Հոս ունինք առարկայացում մը եւս ուր չի հերքուիր եսին անհատականութիւնը, եւ ուր չի զգացուիր խօսքին մէջ բանաստեղծութեան աշխատանքը: Կը մնայ սակայն այդ «ես բազմութիւն մ’եմ այսօր»ը, եւ տեղւոյն տրուած գերագոյն կարեւորութիւնը: Պէտք է փորձել հասկնալ սրբութիւնը, տաճարին մէջ «անոնց»՝ նախնիքներուն ներկայութիւնը, մեկնելով նախորդ գլուխներուն մէջ ըսուածներէն: Այս փորձը պիտի ընեմ քիչ ետք, փորձելով Սէր հատորի կրօնական քերթուածներուն մեկնաբանութիւն մը, ինչ որ որոշ պատրաստութեան մը կը կարօտի դեռ, նոր յղացքներու ձեռք ձգումը: «Ս. Կարապետ»ը զատեցի ասոնցմէ որովհետեւ կը կապուի ան 1914ի հատորին, ոչ միայն իր թուականով, այլ չսպասուած կերպով՝ մատաղերամ տղոց խումբի վերերեւումով, որ կ’ենթադրէ տակաւին ներյայտ ուշադրութիւն մը՝ բանաստեղծութեան իրողութեան: Պէտք է խոստովանիլ որ Թէքէեան կը յաջողի մօտենալ բանաստեղծական տրամադրիչի իսկութեան այն վայրկեաններուն նախընտրաբար ուր կը զգայ իր «մորթ»ին վրայ – եթէ կարելի է ըսել – խօսքի բացումին վտանգուիլը: Երբեմն ալ սակայն, ինչպէս հոս, վտանգն իսկ կը տժգունի, եւ կը մնայ միայն «բազմութիւն մ’եմ»ի թեման, իբրեւ զուտ թեմա: Կը մնայ ըմբռնել այդ տժգունացումի օրէնքը:
Գ. «Բազմութիւն մը» ըլլալը կը վերադառնայ անփոփոխ երբ Թէքէեան կը փորձէ մտածել արուեստագէտի կոչումը: Ճիշդ է որ ներքին, անյայտ հաղորդակցութեան մը հարցն է նաեւ որ կը յուզուի այդ ձեւով: Բայց երբ Թէքէեան կը խօսի այս մասին, բանաստեղծական երակին առարկայացումի ընդմէջէն է որ կը դիտէ հարցը, այնպէս որ արուեստի շուրջ իր գաղափարները կամուրջն են ընդմէջ առարկայացումի սկզբնաւորութեան եւ իր «անհատական» կեանքին: Յիշեցնենք թէ ի՞նչ է առարկայացումը (7):
Բանաստեղծական տրամադրիչը ունի որոշ պաշտօն մը, որ անբնական է սովորական կեանքին մէջ եւ խօսքի սովորական գործածութեան համաձայն: Մէկ կողմէ՝ ապահովել խօսքի «այլութիւն»ը, որ յստակ, անկախ եւ զուտ կերպով չ’երեւիր անշուշտ առօրեայ գործածութեան մէջ լեզուին, բայց որուն փնտռտուքին դատապարտուած է ձեւով մը բանաստեղծը, որուն ամբողջ հարցը, ամենէն անձնական իմաստով առնելով զայն, ա՛յդ է այս պարագային – ազատագրել ամենէն առաջ՝ իրերը եւ ինքզի՛նք, խօսքի այդ բացումին միջոցաւ: Միւս կողմէ՝ ա՛լ աւելի անբնական նպատակ մը – պարպել ապրուած ներկան իր «ներկայութենէն», միջոցներով որոնք կը հիմնուին լեզուական որոշ տուեալներու վրայ (միջոցները, հոգեվերլուծումի պարագային օրինակ՝ նոյնը չեն երբեք), «անիրագործել» ինչ որ իրագործուած է, անաւարտին բերելով աւարտածը, եւ այս ամէնը նախ եւ առաջ՝ կնոջ վայելքը ունենալով իբրեւ սպառանիւթ: Առարկայացումը առաջին պարագային՝ կը կայանայ այն յարաբերութեան մէջ որ կը ստեղծուի տղաներուն հետ, որոնց խումբին մէջ, երբ իր ձայնը կը վերադառնայ իրեն անոնցմէ, ստեղծելով այլութիւնը, քերթողը կը «տեսնէ» եսին բացակայ պատկերը, հրաշալի երեխան, եւ կը սիրահարուի կեանքի տղաներուն, նոյնացնելով զանոնք հրաշալի Երեխային հետ, փնտռելով միշտ (ինք) զինք անոնց մէջ: Փորձ մըն է ուրեմն բանաստեղծական տրամադրիչի արդիւնքը բերելու «կեանք»ին մէջ, անձի մը վրայ փոխադրելով ինչ որ անգայտացումն է խօսքի թանձրութեան, զտումը կիրքերուն եւ սրտի աղմուկին, սրտի զուտ ձգումի մը շինութիւնը:
Ինչ որ սակայն անմիջականօրէն կապուած էր միւս առարկայացումին – «անիրագործում»ի իրականացումը, կնոջ մարմնէն հեռացումովը: Երկու նոյնացումները ցոյց կու տային իրենց հասարակաց արմատը այն իրողութեան մէջ որ «տղու մը» հետ մօտեցումը կը զուգադիպէր կնոջ սէրէն, կնոջ մարմինէն պաշտելի բաժանումին:
Հիմա պէտք է աւելցնել հետեւեալը. տղաներու առարկայացած սէրը (բայց ուրիշ սէր ալ չկայ) բարեկամութիւնն է, այդպէս կը կոչէ զայն Թէքէեան եւ ատկէ կը մեկնի բացատրելու համար արուեստի իր յղացումը: Կու տամ հատուածը իր ամբողջութեամբ, հակառակ իր երկարութեան: Միակն է ան ուր ունինք «գեղագիտական» – ինչպէս կ’ըսեն – ելոյթ մը Թէքէեանի կողմէ: Կը գտնուի Սիւրմելեանին ուղղուած նամակներուն մէջ (8):
Արուեստը բարեկամութիւն մըն է, եւ այս պատճառաւ գիտակցօրէն ընկերային երեւոյթ մը: Արուեստագէտը, մարմին տալով իր գեղեցիկի, կատարեալի մտապատկերին, ստեղծելով խանդավառութեան եւ սիրոյ մէջ . . . ուրիշ բան չ’ըներ բայց եթէ բարեկամներ հայթայթել իրեն՝ իր ճանչցած ու չճանչցած հոգիներէն, ներկային ու ապագային մէջ . . . : Արուեստագէտը բնազդաբար սէր կը փնտռէ իր սրտին ու մտքին համաձայն զաւակներ ստեղծելով որոնք զինք պիտի ճանչցնեն ու սիրցնեն աւելի հարազատ կերպով քան իր արիւնի զաւակները: Այս պատճառաւ, արուեստագէտը գէշ կամ տկար սիրահար մըն է յաճախ, շատ մը հասարակ մարդերէ շատ պակաս սիրահար, որովհետեւ ստեղծելու համար ան պէտք չունի կնոջ, եւ որովհետեւ ան իր մտասեւեռումները . . . կը սիրէ ամէն բանէ վեր, եւ կը սիրէ անոնց միջոցաւ իր ապագայ բարեկամները: Արուեստը գերագոյն, խորհրդաւոր եւ անշահախնդիր սիրոյ մը մատուցուած նուէր մըն է:
Արուեստը բարեկամութեան միջնորդ մըն է, նոյնպէս, օտարներու միջեւ: Անոնք որ միեւնոյն քերթուածին, երաժշտական կտորին, նկարին առջեւ նոյն յուզումը կը կրեն, դէպի իրար քայլ մը կ’առնեն, կը կարծեմ նոյնիսկ թէ արուեստագէտի յուզումէն զատ՝ իրարու յուզումովն ալ կը թափանցուին: Արուեստը մեծ միացող մըն է հոգիներու:
Բարեկամութիւնը ուրեմն իբրեւ բանաստեղծական – գեղագիտական ստորոգութիւն, կը ծառայէ գեղագիտական դասական երկու խնդիրներուն լուծումին – ո՞րն է գործունէութեան դրդապատճառը, եւ ո՞րն է սիրողին, հանդիսատեսին, ընթերցողին վայելքին աղբիւրը: Թէքէեան կը խօսի կապի մը, հաղորդակցութեան մը մասին, առաջին պարագային՝ ըսենք հայրական, երկրորդ պարագային՝ եղբայրական (9): Թէքէեան կու տայ նաեւ իր ուզած բացատրութիւնը կնոջ դուրս գտնուելուն համար այդ շրջանակէն: Շատ յստակ կերպով՝ հայրութեան տեղափոխումի մը կապուած է կնոջ սիրոյ այս անկարելիութիւնը արուեստագէտին համար (« . . . սրտին ու մտքին համաձայն զաւակներ ստեղծելով որոնք զինք պիտի . . . սիրցնեն աւելի հարազատ կերպով քան իր արիւնի զաւակները»: Շարունակութիւնը մեր ընթերցումներուն եւ մեկնաբանութիւններուն ցոյց պիտի տայ թէ այդ բնական դարձած փոխաբերութիւնները կ’արժէ բանալ իրենց ծագումին): Տեսանք արդէն ինչպէս խօսքին ընդմէջէն ստեղծուելիք հայրութիւնը կը դրուէր Թէքէեանի կողմէ ապագայ ներկայի մը մէջ (հոս՝ կան «ապագայ բարեկամներ»ը), ուր երեւան կ’ելլէ օտարին անունը, ուր որդիները կը պաշտեն մեռած հայրը, իշխանի անունին տակ ապրող իրենց մէջ, իրենցմէ դուրս, եւ բաշխող իր սէրը:
Գեղագիտական ձեւին մէջ, նոյն գաղափարն է – եթէ գաղափար մըն է այլեւս – որ կ’արտայայտուի, բայց իր «արտայայտուելուն» համար թերեւս չի մնար ան այն մակարդակին ուր կը գտնուէր բանաստեղծութեան մէջ: Հոս չկայ այն տարակոյսը, այն գրուած այլութիւնը, այն պրկումը խօսքի տարածութեան մէջ որ կը պատկանէին բանաստեղծին: Նոյն երեւոյթը կը մտածուի ըստ առարկայացումին, նոր տեսակի առարկայացումի մը. Թէքէեան կը խօսի արուեստագէտի նախասիրութիւններուն մասին, եւ ոչ՝ բանաստեղծական տրամադրիչի պաշտօնին եւ արդիւնքներուն մասին: Ճիշդ է որ ծայրագոյն պահերու է միայն որ «Թէքէեան» (10) կը նուիրուի, կը ստիպուի նուիրուիլ անցեալի բացումին, ձայնին այլութեան, կամ մահուան վտանգին, անցնելով վիհէն անյատակ, խուսափելով անկէ իր անցումովն իսկ: Այդ պահերէն դուրս՝ Թէքէեան, եւ նոյնիսկ՝ Թէքէեան արուեստագէտը, բանաստեղծը կը փնտռէ նոյն բաները առանց գրողական պրկումին: Օրինակ՝ տալով արուեստը իբրեւ բարեկամութիւն, լռութեան տակ առնելով այդտեղ ամբողջովին բանաստեղծութեան – առնուազն՝ ի՛ր բանաստեղծութեան – լաւագոյն պահերուն ցուցաբերած պաշտօնը, բացումի պահպանումը, խօսքի տարածութեան մէջ յարութիւնը: Կամ ալ՝ ուրիշ օրինակ, բանականացնելով կնոջմէ հեռաւորութիւնը: Ինչ որ կը տրուէր գրողական պրկումին մէջ իբրեւ «անցեալիս ու ներկայիդ» գիրկընդխառնումը, այսինքն՝ այն վայրը, այն վայրկեանը ուր «տղու մը» եւ հրաշալի Երեխային նոյնացումը կ’ըսուէր, կը կատարուէր, ուր տրամադրիչին երկու պաշտօնները ցոյց կու տային իրենց հասարակաց արմատը, ուր երկու առարկայացումները կը վերադառնային նաեւ իրենց իմաստին:
«Բարեկամութեան» յղացքը առաջինն է որ կարելի կը դարձնէ մօտեցում մը՝ Թէքէեանի գործին մէջ «սիրոյ» որոշադրումին: Տարբեր ոլորտներ անհրաժեշտ են դեռ շրջագծելու համար զայն: Զգալի է որ «բարեկամութեան» այդ յղացքով, առարկայացումի եղանակը փոխուած է: Կարեւոր կէտը փոփոխութեան որուն վրայէն անցանք առանց ուշադրութիւն ընելու Գեղօնի այն կէտն է ուր շեշտը կը փոխուի, ուր կը դառնայ հաստատական: Ատկէ առաջ՝ բանաստեղծական տրամադրիչի պաշտօնն էր խօսքի բացումի պահպանումը, բանաստեղծին համար: Ատկէ ետք՝ յստակ է որ ինչ որ կը փորձարկուի անոր ընդմէջէն Հայրութեան ծնունդն է, եւ պատահական չէր որ այս փոփոխութիւնը կատարուի Հայրենի զրոյցի կրկնութեամբ ու ունկնդրութեամբ: Այնքան ատեն սակայն որ չենք թեմականացուցած իրապէս Հայրութիւնը եւ «Որդիութիւնը» Թէքէեանի գործին մէջ, կրնանք միայն ստուգել նոյնանմանութիւնները, ինչպէս ըրինք արդէն Գեղօնի պարագային, ուր հաստատեցինք միայն որ բանաստեղծը կը գրէր ոչ թէ իր ըսածը, իրմէ եկող հարցումը, այլ իր տարակոյսը իբրեւ սօսիներէն եկող: Այդ ձեւով է որ կը վերստեղծուէր բացումը լեզուին մէջ, արձանագրուելով բանաստեղծութեան մէջ: Արուեստագէտին ապագայ բարեկամները նախ եւ առաջ՝ այդ շարժումին առարկայացումէն է որ պէտք է հասկնալ: Երբ անցեալի բացումը եւ ներկայի անիրագործումը կ’առարկայանան, կու տան «արուեստագէտին» փնտռած բարեկամութիւնը, եւ «արուեստագէտ»ին զգացած հեռաւորութիւնը կիներէն: Երկուքը միասին այն «գերագոյն, անշահախնդիր» սէրը պիտի կազմեն որուն «արուեստ»ը կը մատուցուի իբր նուէր: Եթէ յարգենք Թէքէեանի բանաստեղծութեան լաւագոյնը, ստիպուած ենք հասկնալու «արուեստ»ը այս տէռիվէ, երկրորդականացած իմաստովը: Լաւ հասկցուիմ. միասեռականութիւնը չէ դեռ որ խնդրոյ առարկայ է հոս, այն պարզ պատճառով որ ան ալ պիտի լսուէր, իբրեւ յղացք գործածուելու պարագային, իբր այն աշխարհիկ զգացումը, կառուցումը, որ է արդէն, աշխարհիկ այն իմաստով որ չի յարդեր բանաստեղծական տրամադրիչին եւ անոր արդիւնքներուն առարկայացումին գործարկումը: Այս հարցէն խուսափելու ձեւ մը չէ ըսածս (հարցին պիտի վերադառնամ մանրամասնութեամբ յաջորդ գլուխներով), այլ պարզ ճշդում մը: Գործածած յղացքներս կը փորձեն հետեւիլ թեքսթերուն կարելի ճշգրտութեամբ, եւ մանաւանդ այն թեքսթերուն որոնք, տիրապետուած չըլլալով միշտ հեղինակէն, կու տան ու կը գրեն շատ աւելի քան ինչ որ «հեղինակը» մտածած է: Այս թեքսթերն են որ թոյլատրեցին բանաստեղծական տրամադրիչի մը մասին խօսիլս, տղաներու սէրը եւ կնոջմէ խուսափումը իրենց իսկական ծագումին բերելու փորձս, եւ «առարկայացում»ի յղացքը գործածելս:
Յետո՞յ: Բայց իբրեւ գերագոյն, խորհրդաւոր եւ անշահախնդիր, «սէրը» այլեւս դուրս է բանաստեղծական փորձէն, այն իսկական փորձէն որ կը գտնուի առարկայացումէն «առաջ», բացումին եւ անիրագործումին մէջ: Աղէտէն ետքն է, ըստ երեւոյթին, որ «սիրոյ» այս գաղափարը Թէքէեան աճեցուցած է իր մէջ, նուիրուելով ամբողջովին անոր: Մէկ կողմը՝ բանաստեղծական փորձը, միւս կողմը՝ անշահախնդիր սէրը որ կ’անցնի բանաստեղծութեան երկու ցուցաբերուած մոթիֆներու հանդիպումէն անդին, կը կազմէ էոյթ մը ինքնին, որ կ’արգիլէ վերադարձը խօսքի բացումին եւ անյատակ վիհէն վերյառնումին կապուած հարցերուն, բայց միաժամանակ՝ կը բղխի ուղղակի անոնցմէ եւ կը մատնէ ճակատագիրը նախկին փորձին: Անշուշտ բաժանումը որ կ’ընեմ ընդմէջ՝ բանաստեղծական փորձին եւ սիրոյ գաղափարին շուրջ դարձող «արուեստ»ին այդքան հատու չէ Թէքէեանի գործին մէջ, քանի որ երկրորդէն շատ մը տարրեր գոյութիւն ունին 1915էն առաջ եւ առաջինէն՝ նշոյլներ մնացած են անկէ ետք: Բայց ընթերցողը ստիպուած է այսպիսի բաժանումները ծայրագոյնին տանելու, գործին մէջ հատու գործիք մը պտտցնելու, ըլլալու իրապէս քննող մը (crisis հին յունարէնի մէջ բաժանումն էր, ան է որ տուած է հետագային critiqueը):
Հիմա՝ քիչ մը աւելի ուշադրութեամբ պէտք է կարդալ մէջբերուած հատուածին վերջին տողերը, մօտեցնելով զանոնք, ինչպէս թելադրուեցաւ արդէն իսկ, անունի պաշտումին որ հայորդիները կը կապէր իշխանին: Անունի պաշտումն է որ կը շաղախէ ու կը շաղկապէ հոգիները, կը միացնէ զանոնք: Պաշտումը կը կատարուի վերստին խօսքին մէջ, վերակազմուած, իր անհետացումին տարողութիւնը խորաչափած: Խորաչափումը ուրիշ բան չի կրնար ըլլալ եթէ ոչ բանաստեղծական բացումին եւ անիրագործումին ընդմէջէն՝ օտարին արձանագրութիւնը լեզուին մէջ: Եւ այնքան ալ պարզ չէ այս եղանակաւորումը: Պաշտումը ամէն պարագայի յղանալի չէ առանց շրջումը այն տարակոյսին որ կը հնչէր – կը գրուէր իբրեւ Այլէն եկող: Շրջումն է որ կու տայ հաստատական կանչը – դո՛ւն ես, արքայ: Նոյն բառերն են, ըսինք, նոյն գիրերը, նոյն խօսքը, շեշտը միայն կը փոխուի: Անունի յայտնութիւնը կը զուգադիպի ուրեմն այս շեշտի փոփոխութեան հետ, որով հայորդիները, իբրեւ այդ կը գրաւեն Այլին տեղը, բանաստեղծին համար եւ բանաստեղծին շնորհիւ: Այդ գրաւումով է ըստ երեւոյթին որ կ’ըլլայ լեզուն, եւ կը հաստատուի կամ կը վերահաստատուի Հայրենին զրոյցին մէջ: Ի՞նչ է սակայն այս պարագային հոգիներու միացումը որմէ կը խօսի Թէքէեան եւ զոր կը կատարէ «արուեստը»: Նո՛յն բանը, բայց անգամ մը եւս առանց խօսքի տարածութեան նկատառումին, եւ ուրեմն՝ առանց որեւէ ուշադրութեան այն շատ նրբին շարժումին որ Օտարը, զի՛նք միայն, կ’ընէ հայր: Օտարը սպասարկուն է Այլին եւ Անաւարտին – խօսքը ստեղծողն է, զայն անդադար վերստեղծողը: «Արուեստ»ը նկատի չ’առներ բազմադիմի այս շարժումը, կը բաժնէ ուղղահայեաց եւ հորիզոնական յարաբերութիւնները մէկը միւսէն եւ իրենց «ծագում»էն, այն յարաբերութիւնները որոնցմով 1. «արուեստագէտ»ը հայրն է իր գործերուն, փոխանակ ստանալու իր հայրութիւնը իր անունի յայտնութեամբ, իր լսածին – գրածին շեշտի փոփոխութեամբը, եւ 2.«բարեկամութիւն»ը կ’անցնի նոյնանման «յուզում»է մը սիրողներուն, ընթերցողներուն եւ հանդիսատեսներուն մէջ, որոնք նկատի կ’առնուին իրենց անհատականութեամբ, դրուած արուեստի գործին դիմաց:
Այս առարկայացած մօտեցումը սակայն չափազանց դիպուկ է որովհետեւ կը յուզէ հաղորդակցութեան հարցը, հօր մահէն ետք, մնացորդներուն միջեւ: Շաղախը անձերուն միջեւ մեռած հօր սէրն է, «նոյն յուզումը»: Այնպէս որ սիրոյ մէջ կարեւորը հօր մեռած ըլլալն է: Զարմանալի՞ այն ատեն՝ որ բանաստեղծը «սիրէ» իր մտասեւեռումներուն միջոցաւ, իր «ապագայ բարեկամները»: Այս ամէնը ցոյց կու տայ որ «առարկայացում» կոչածս, մանաւանդ երբ իր նոր շեշտը կը ստանայ անունի պաշտումի հաստատական կանչովը, շատ բնականոն հոլովոյթ մըն է: Մարդիկ կ’ապրին, կը շնչեն, կը խօսին բացուած լեզուին մէջ, անունի պաշտումով: «Սէր»ը կը սկսի երբ փոխանակ այդ բացումին, օտարի այդ նուիրումին, արուեստն է որ կը տիրէ, այսինքն՝ հայր – ստեղծողի մը արտադրութիւնը: «Հոգեբանական» ստորոգութիւնները անբաժանելի են այստեղ «գեղագիտական»ներէն: Բանաստեղծը չի կրնար մնալ իր փորձին գաղտնիքին մէջ. մարդն է ան նաեւ որ կ’ապրի իր արուեստին, իբրեւ արուեստ մուտքը ընկերութենէն ներս, եւ այդ վայրկեանէն իսկ, որ սկիզբէն արդէն տեղի ունեցած է, չափազանց դժուար կը դառնայ, եթէ ոչ անկարելի, «փորձ»ը եւ «արուեստ»ը մէկը միւսէն զանազանելը: Արուեստագէտը սկսած է իր փորձին առարկայացումը, շեշտի փոփոխութենէն առաջ կամ անկէ վերջ. իբրեւ այդ է որ կը սիրէ ու կը սիրուի:
* * *
Հանդիպեցանք այս ձեւով այն քերթուածներուն կամ Թէքէեանի գրիչէն եկող այն արտայայտութիւններուն որոնք կը վերաբերին «բազմաթիւ երրորդ»ին, Այլի ճակատագիրին, ոչ թէ միայն «անձնական» փորձառութեան մէջ, այլ այդ փորձառութեան արձանագրութեան մէջ իսկ: Չըսի՝ ընդհանրացումովը: Որովհետեւ «ընդհանրացում»ի եղանակաւորումն է որ խնդրոյ առարկայ է հոս: Այլը, բազմաթիւ երրորդը, սեփական ձայնը որ կը հնչէ իբրեւ միւսներունը, որ կը վերադառնայ Այլէն, ասոնք կը յայտնուին Գեղօնին մէջ ինչպէս յայտնուած էին «Հայրենի գարնան յիշատակ»ին մէջ, կը յայտնուին Սուրբ Կարապետի «ես բազմութիւն մ’եմ այսօր»ին մէջ, եւ նոյնպէս՝ արուեստի տեսաբանութեան մը իբրեւ գլխաւոր ստորոգութիւն տրուած «բարեկամութեան» յղացքով: Կը յայտնուին սակայն զանազան եղանակներով: Կը յայտնուին սօսիներու փոխաբերութեամբ, հայորդիներու կանչով, անունի պաշտամունքով, բարեկամներու հոյլը միացնող սէրով: Ներկայ գլուխին մէջ, ուզեցի միայն հետեւիլ այդ տարբեր եղանակներու երեւումին, եւ պատրաստել անոնց զանազանումին բացայայտումը: Փորձեցի միեւնոյն ժամանակ՝ հասկնալ թէ ի՞նչ էր կապը գեղագիտական տեսութեան եւ միասեռականութեան ծնունդին միջեւ: Ունէինք նախ՝ առարկայացումի շարժում մը որ ծնունդ կու տար տղաներու սիրոյն, անոնց մէջ խօսքի եւ անցեալի բացումով երեւցող զմայլելի երեխային փնտռտուքէն դրդուած: Ունեցանք յետոյ երկրորդ շարժում մը որ բանաստեղծին փնտռել կու տայ սէրը անծանօթ ընթերցողներուն, դնելով զինք իբրեւ ստեղծող, իբրեւ հայր գրութիւններուն, այն կեդրոնական եւ անգրաւելի տեղը որ «սեւ բիծ»ն է ընդհանրական ձայնին մէջ:
Ինչո՞ւ կը մօտեցնեմ այս երկու պարագաները: Անգամ մը եւս՝ Գեղօնն է որ առիթը կու տայ մօտեցումին: Հոն է որ յստակ կերպով՝ եթէ հայորդիները կրնան խօսիլ, կանչել, պաշտել անունը, եթէ կրնան գտնել ինքզինք Հայրենի զրոյցին մէջ, տէրը ըլլալ լեզուի մը այդ ձեւով, այսինքն՝ հաստատում մը իբրեւ Հայ – որդի, այդ ամէնը կարելի է միայն ու միայն որովհետեւ շեշտի աննշմարելի փոփոխութեամբ, Հայրը կը գրաւէ այն յարակարծական, կեդրոնական – արտակեդրոն վայրը, «բանաստեղծ»ին վայրը, ուր կը լսուէր փոփոխութենէն առաջ տարակոյսը, ուր կը դրուէր օտարութիւնը, ուր կ’ապահովուէր խօսքի զուտ այլութիւնը: Կայ ուրեմն փոփոխութենէն «առաջ»ը ու «վերջ»ը: Անկէ առաջ՝ առարկայացումի շարժումը ծանօթ է մեզի այլեւս. կու տայ տղաներու սէրը: Բայց անկէ վերջ՝ ամբողջովին կը տարբերի այդ շարժումը քանի որ բանաստեղծական փորձէն, Օտարի բացակայ ներգործութենէն կամ անունի պաշտամունքէն կ’ընէ «արուեստ»ը, «ստեղծագործ – հայր»ը կամ «սէր»ը:
Յաջորդ էջերուն մէջ, այդ շեշտի փոփոխութիւնը, որ կը կրէ այլեւս մեր փնտռածին ամբողջ խորհուրդը, պիտի դառնայ հետզհետէ, Շրջումի անունին տակ, մեր զլխաւոր առարկան: