Պատմութեան իմաստը գրքում Բերդեայեւն իրեն յատուկ համընդ­գրկուն եւ խորա­թափանց ոճով հետախուզում է միջնադարեան-քրիստոնէական պատ­մու­թեան տե­սու­­թեան ծա­գումնաբանութիւնը, դրա աստուածաբանական եւ իմաստասի­րական ելակէ­տե­րը, ընդգծում է պատմութեան բնազանցական հիմնադրութիւնը։ Գրքի տասնմէկ գլուխ­ներում պարբերաբար քօղազերծւում են շրջադարձային այն փուլերը՝ բա­րե­նո­րոգութիւն, լուսաւորականութիւն, մարքսականու­թիւն եւ այլն, որոնց ազդե­ցու­թեամբ պատմութեան քրիստոնէական մոդելը ձեւազեղծուել եւ վերածուել է լոկ «պատմագիտութեան»։

Ենթակայական լեզուն միշտ ուշացած է. ուշացած է իրերից, ապրումներից, փորձառութիւնից: Քանզի դրսեւորում է ստանում միայն մինչեւ վերջ չվերա­պրուած իրողութիւններ մատնանշող լեզուն: Ուրեմն` ընթերցողը կրկնակիօրէն ուշացած է: Հայ ընթերցողը, բացի նշուած պատճառներից, ուշացած է նաեւ ճակա­տագրականօրէն. մշակոյթի ոլորտում ներկայութիւնը կրող հեղինակ­ները, յաճախ մնալով իրենց կողքն ապրող, բայց դարերով յետ մնացած հեղինակների ստուե­րում, վերաբացայայտուել են իբրեւ անցեալի «մեծութիւն­ներ»:

Հետա­քր­քրա­կան կը գտնեմ որ Լազեան Քաֆքայի ժամա­նա­կաշրջանին, ընկերային պայման­ներուն եւ վայրին յատուկ գերմա­ներէն բառեր կամ ընդհանուր առմամբ գաղա­փար­ներ յաջո­ղած է թարգմանել, ապացուցանելով որ արեւմտահայերէնը որեւէ վի­ճակի եւ որեւէ նիւթի մասին արտայայտելու համար կրնայ յարմար գործիք ըլլալ, հակառակ որ այսօրուայ աշխարհին մէջ եւ նոյնիսկ կով­կասեան Հայաստանի մէջ շատերը ճիշդ հակառակը կը քարոզեն: Զոր օրինակ՝ Զամզայի գործատեղը մէկը կը ղրկէ անոր տունը, որով­հետեւ անսովոր ուշացած է եւ գործի չէ եկած:

Անցեալէն հասած մշակութային, գեղարուեստական ու գրական հսկա­յական ժառանգութիւն կայ, որ վերարժեւորումի կարիքն ունի։ Վերա­գնահատումի արժանի է թատերական կալուածը որ հաւա­քա­կան դի­տու­մի, հաւաքական ապրումի բացառիկ առիթներ կ՚ընծայէ, որոնք ներ­կայ պայմաններուն մէջ անգնահատելի ծառայութիւն կրնան մա­տուցել, նկատի առնելով թատրոնի անհատական ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան ու հաւաքական ստեղծագործութեան առնչու­թիւն­նե­րը, նկա­տի առնե­լով անոր մարդկային շփումի հասարակական հնչե­ղու­թիւնը։

Ակեղդամա. անկրկնելի պատմութիւն հատորը՝ աջառինը ըլ­լա­լով եռա­հա­տո­րին, ժա­մանակագրական կարգով կը պատմէ պա­տանի հասակին անարդար մեղա­դրան­քով աքսորի դատապար­տուած Վազ­գէնԴարբինեանի կեանքը (պատահական չէ որ Վա­չէ Սարգսեանին մօր ազգանունը Դարբինեան է, իսկորդիին անունը՝ Վազ­գէն)։ Այս շրջանը կը համընկնի Ստալինեան բռնա­տիրութեան Մեծ Մաքրա­գոր­ծու­մին յաջորդող շրջանին։