Նշանակալի եւ այժմեական իրադարձութիւն է քսաներորդ դարի ռուսական կրօնական իմաստասիրութեան առանցքային կերպարներից մեկի՝ Ն. Բերդեայեւի Պատմութեան իմաստը գրքի հայերէն թարգմանութիւնը։ Յայտնի է, որ Բերդեայեւի կողմից պատմութեան իմաստասիրութեան զարգացրած նրա գաղափարները հայերէնով շրջանառուել են առնուազն անցած դարի կէսերից (տե՛ս օրինակ՝ Սիոն ամսագիր, 1943թ. Մարտ-Ապրիլ, եւ 1951թ. Հոկտեմբեր համարները)։ Յետխորհրդային Հայաստանում Բերդեայեւի գրքերն ու փորձագրութիւնները նոյնպէս ծանօթ են թէ՛ բնագրերով եւ թէ՛ միմեանց ստէպ-ստէպ յաջորդող հայերէն թարգմանութիւններով. Ժողովածու (1990), Դոստոեւսկու աշխարհայեցումը (2018), Ազատութեան փիլիսոփայութիւն (2020)։
Պատմութեան իմաստը գրքում Բերդեայեւն իրեն յատուկ համընդգրկուն եւ խորաթափանց ոճով հետախուզում է միջնադարեան-քրիստոնէական պատմութեան տեսութեան ծագումնաբանութիւնը, դրա աստուածաբանական եւ իմաստասիրական ելակէտերը, ընդգծում է պատմութեան բնազանցական հիմնադրութիւնը։ Գրքի տասնմէկ գլուխներում պարբերաբար քօղազերծւում են շրջադարձային այն փուլերը՝ բարենորոգութիւն, լուսաւորականութիւն, մարքսականութիւն եւ այլն, որոնց ազդեցութեամբ պատմութեան քրիստոնէական մոդելը ձեւազեղծուել եւ վերածուել է լոկ «պատմագիտութեան»։ Պատմութեան այս տեսութիւնը, ինչպէս բացայայտում է հեղինակը, սոսկ քրիստոնէական չէ, քանի որ արմատներ է ձգում հին հրէական, պարսկական վախճանական սպասումների մէջ, յաճախ աղերսւում է ժամանակի եւ յաւերժութեան, մարդաբանութեան եւ անձնապաշտութեան, մարդկայնապաշտութեան եւ հասարակութեան ապամարդկային մեքենայացման տեսութիւններին։
Այսուհանդերձ ինչո՞վ է այս աշխատութեան թարգմանութիւնը նշանակալի եւ այժմէական հայ ընթերցողի համար։ Բանն այն է, որ հայկական պատմագրական ծաւալուն աւանդութիւնը եւ ի հակադրութիւն վերջինիս՝ պատմութեան ներկայ՝ մեզանում տարածուած ընկալումները (թերեւս նիւթապաշտ պատմագիտութեան ազդեցութեամբ) մեծաւ մասամբ նոյնանում են այս գրքում արծարծուած թէ՛ պատմութեան իմաստաւոր տեսութեանը եւ թէ՛ դրա ձեւազեղծումներին։ Քիչ յայտնի, որ հայկական պատմագրութիւնն (Ե.-ԺԹ. դարեր) էականօրէն վախճանական է եւ նոյնպէս որպէս առանցք ընդունում է Աստծոյ եւ մարդու անմիջական եւ ազատ պատմակերտումը, դրամատիկ գործակցումը, պատմութեան մարգարէական եւ հայտնութենական բնոյթը։ Այս գաղափարների վրայ են կառուցուած Խորենացու, Լաստիւերտցու, Ուռհայեցու պատմագրութիւնները, եւ այսպէս մինչեւ այս աւանդութեան աւարտը։ Այս աւանդութեան ընդհատումով պատմութիւնը կամ պատմագրութիւնը փոխում է իր բնոյթը եւ արտայայտումը, վերածուելով ծուէն-ծուէն դարձած պատմութիւնների, ներկայից եւ ապագայից բնութենապէս անջատուած անցեալի։ Ի մտի ունենալով այս խզումը և դրա հետևանքով առաջացած կերպարանափոխութիւնը՝ կարող է անակնկալ հարց առաջանալ. արդեօք այսօր հնարաւո՞ր է եւ (որն աւելի կարեւոր է) արդեօք անհրաժե՞շտ է զանցել այսպէս ասած «հերոդոտոսեան ինը պատմութիւնների» փակ շղթան եւ վերադառնալ եւսեբիոսեան «մէկ պատմութեան» տեսութեանը։ Եթե այո, ապա ըստ Բերդեայեւի, դա հնարաւոր է միայն «Քրիստոսի գալիք յայտնութեան թոյլատրման միջոցով» (էջ 223). մի վարդապետութիւն, որով ողողուած է հայկական պատմագրական աւանդութիւնը։
Յատկանշական է, որ պատմութեան անհրաժեշտ իմաստաւորումն, ինչպէս ԺԹ. դարի Ռուսաստանում, այնպէս էլ Ե.-Զ. դարի Հայաստանում, ձեւաւորուել է բեկումնային եւ ճակատագրական ժամանակներում, ազգային/հոգեւոր ինքնութեան փաստացի անկման եւ դրա վերազարթօնքի մտաւոր-գրական ճիգի փոխկապակցուած իրադարձութիւններին զուգընթաց։ Եւ դարձեալ՝ արդեօք հնարաւո՞ր է վերստեղծել այս աւանդութիւնը, այսինքն՝ նոյնկերպ իմաստաւորել այն. դժուար է պատասխանել։ Սակայն առնուազն անհեռատեսութիւն է այն շրջանցելը։ Պատմութեան նմանօրինակ իմաստաւորման անհրաժեշտութիւնն «այստեղ եւ հիմա» («hic et nunc») առաջնահերթութիւն է։
Ինչպէս ռուսերէն հրատարակութիւններում, այնպէս էլ այստէղ գրքի վերջում զետեղուած է «Կամք առ կեանք եւ կամք առ մշակոյթ» յօդուածի թարգմանութիւնը, որպէս գրքի անհրաժեշտ յաւելուած։ Գիրքը հրատարակուել է գունաւոր կոշտ կազմով, որի դիմային մասում զետեղուած է Վ. Կանդինսկիի «Կոմպոզիցիա IV» գեղանկարի մի հատուածը, որը ոճով եւ բնոյթով զուգադրելի է ռուսական կրօնական մտածողութեան համադրական, միաժամանակ ներդաշնակ եւ հաճելի ոճին: Թարգմանչի առաջաբանում պատմութեան իմաստի Բերդեայեւեան տեսութիւնը, ներկայացուելով ռուսական իմաստասիրութեան վերազարթօնքի համատեքստում, զուգադրուած է այդ ժամանակի եւրոպական այլ՝ գերմանական, անգլիական, ֆրանսիական պատմիմաստութեան եւ պատմագիտութեան յարացոյցներին։ Ի պատիւ այս թարգմանութեան կարելի է նկատել, որ ռուսական գրականութեան թարգմանութեան մէջ բազմափորձ թարգմանիչը կարողացել է հնչեցնել հեղինակի սուր, կլանող եւ գրաւչօրէն ընդերկար հոսող մտքի ելեւէջները։ Այդուհանդերձ, թարգմանութեան մէջ երբեմն համարժէքների կիրառման հակասական մօտեցում է նկատւում. մի կողմից մի շարք իմաստասիրական եզրեր ոչ միայն չեն փոխարինուել հայերէն յայտնի համարժէքներով, այլեւ պարզապէս տառադարձուել են ռուսերէնից։ Միւս կողմից տեքստում հանդիպում ենք գրաբարեան բառաձեւերի՝ «ամենայն», «քանզի» «յաղագս» եւայլն, որոնք երբեմն ներդաշնակւում եւ երբեմն էլ մնում են աւելորդ, քանի որ հեղինակն էլ նման հնաբանութիւնների իմաստային ենթադրելիութիւն բնագրում չի տալիս (օրինակ՝ գլուխների վերնագրերը)։ Գուցէ տեղին է հիշել պատմիմաստութեան եւ թարգմանութեան աւանդութեան ոսկեդարեան հայ ռահվիրաններից մեկի «թարգմանութիւն» բառի համար կիրառուած «յեղուլ ի հայ բան» արտայայտությունը։ Այն թերեւս նշանակում է օտարը, թարգմանուելիքը «լցնել», «յեղել» հայերէն խօսքի մէջ։ Նոյնն ակնունելի է այս թարգմանութեան սպասուելիք եւ անհրաժեշտ վերահրատարակութեան մէջ։